De vrije wil

Om iets te bereiken moet je het willen bereiken. Dat lijkt een open deur. Maar hoe vrij ben je om te willen wat je wil? Het vraagt enig zoekwerk maar dan blijkt er wel een en ander over de wil te zijn geschreven .  Al snel kom je uit bij de psychologen als Roberto Assagioli, Karen Horney en Erich Fromm. Bij de filosofen springt Friedrich Nietzsche er uit. Vandaag, in deze blog, besteed ik aandacht aan een neuroloog: Dick Swaab. 

Wij zijn ons brein

 In zijn bestseller Wij zijn ons brein besteedt Swaab in hoofdstuk 13 uitgebreid aandacht aan de ‘vrije’ wil. De aanhalingstekens betekenen hier dat hij van mening is dat het idee van de vrije wil een illusie is. In zijn boek laat hij zien dat veel zaken al voor de geboorte vast zijn komen liggen. Hij noemt: …de aangeboren basis voor de kans op verslaving, de mate van agressie, onze genderidentiteit, seksuele oriëntatie en de aanleg voor ADHD, borderline-persoonlijkheidsstoornissen, depressie en schizofrenie. En verder worden we al vroeg in ons leven gevormd door de taal waarmee we worden opgevoed en de religieuze opvattingen die we meekrijgen. Dat is al met al nogal wat.

Eigenlijk een gegeven om moedeloos van te worden. Je kunt immers van alles en nog wat willen, maar je moet eerst door de rijstebrijberg van vastliggende eigenschappen en kenmerken heen.  Met, als het aan Swaab ligt, weinig kans op succes. Al die kenmerken zitten in ons brein geweven en die krijg je er niet zo maar uit. Daar komt nog bij dat het merendeel van onze dagelijkse beslissingen niet op basis van overwegingen en bewuste keuzes worden genomen, maar in zekere zin automatisch. Dat is trouwens maar goed ook want als we alles dat op een dag op ons af komt apart zouden moeten bekijken en afwegen, dan konden we niet eens eenvoudig even een straat oversteken.

Wijsheid achteraf

Swaab stelt dat de rationele beslissingen die wij denken te nemen pas achteraf worden beredeneerd. Achteraf is: nadat een bepaalde handeling of keuze al gedaan is. Dus we dóen eerst en bedenken dan achteraf dat we dit vooraf al bedacht hadden. Ofwel: onze voorgeprogrammeerde hersenen hebben de prikkels tot activiteit/keuze al afgegeven voordat we ons ervan bewust zijn.  De “vrije wil” is derhalve een illusie. En daar zijn we dan mooi klaar mee. Althans zo lijkt het. Voor wie hier verder in wil duiken: wees gewaarschuwd! De discussie over de “vrije wil” blijkt een van de heetste onderwerpen in de filosofie te zijn. Dat zeggen filosofen zelf althans. Je komt terecht in een discussie over compatibilisme versus determinisme en allerlei varianten op dit thema. Ga maar naar Wikipedia en tik “Vrije Wil” in. Have fun….

Kunnen we nou wel of niet iets willen?

De vraag die ik in ieder geval zelf heb is: “Kunnen we nu wel of niet iets willen?”. Of, wat scherper geformuleerd: “Kunnen we in vrijheid iets willen?”. Of worden we eenvoudig voortgedreven door impulsen vanuit de hersenen waar we dan vervolgens een redelijk verhaal aan vast knopen? Tot nu toe was ik er van overtuigd dat ik bewust dingen wilde, en dat ik die in alle vrijheid wilde. En nog steeds wil.  Zo wil ik afvallen, rijk worden, gezond blijven, virtuoos gitaar spelen, een marathon lopen (eerst afvallen) etc. De werkelijkheid laat zien dat ik al jaren last heb van overgewicht, een absoluut matig inkomen binnen hark, in toenemende mate last heb van kwaaltjes, maar matig gitaar speel en het een half uur volhoud om vijf kilometer per uur te lopen.  Ik moet me dus in alle ernst afvragen of datgene wat ik dacht te willen ook écht wil! Misschien zit de illusie er in, dat ik denk iets te willen, maar dat ik in feite iets anders wil: de status quo handhaven. Als iets écht is, dan moeten de gevolgen ook écht zijn.

Plannen

Als ik Swaab goed gelezen heb, laat hij met zijn stelling over de niet zo vrije wil, wel ruimte open voor het maken van plannen. Op pagina 387 schrijft hij: Maar ook al hobbelt het bewustzijn wat achter de feiten aan, het blijft nuttig…. (zucht van verlichting). En verder: We maken bewust plannen en leren bewust autorijden en voeren het vervolgens na veel training automatisch uit. Op dat plannen maken en ze vervolgens uitvoeren kom ik graag in een volgend blogje terug. Dan gaat het over wilskracht.